علی پولاد

هنر عاشیقی در یک نگاه- علی پولاد

در میان ترکان، ادبیات و هنر موسیقی مردمی به هنر «عاشیقی»، «اوزان»، «وارساق»، «یانشاق»، «باخشی»، «خلیفه»، «ژیرائو، ژیریش»  و …  معروف است که ما در این یادداشت، از آن، به اختصار هنر «عاشیقی» نام می‌بریم.

 هنر عاشیقی با داشتن جایگاهی والا در ادبیات شفاهی و فرهنگ مردم از معنویت خاصی برخوردار است. «عاشیق»ها  کامل ترین هنرمندان ترک هستند که بر خلق، تولید و اجرای هنرشان توانایی دارند. به عبارتی دیگر هنر عاشیقی جامع چند هنر مهم از جمله شاعری، داستانسرایی، نوازندگی، خوانندگی، بازیگری، آماده سازی روحی  قشون در جنگها و لطیفه گویی است.

عاشیق»ها جامعه شناسانی بومی هستند که با ترنّم نواهای دلنشین خود ضمن الهام از طبیعت از باورها و قهرمانیها، داستانهای عشقی و حماسی سخن می گویند.

 «عاشیق»ها اغلب در بداهه خوانی مهارت دارند و گاهی سازنده شعر و آهنگ تصنیفهای خود هستند. آنها گاه در یک بزم می نوازند، گاه در یک مجلس تولد و عروسی، گاه در یک کافه، گاه در مراسم ختم و گاه در مراسم رسمی یا جشنهای ملی هنر خود را اجرا می‌کنند. «عاشیق،» حقیقت و اصالت انسان را با استفاده از ساز موسیقی، ادبیات، شعر و داستان تبیین و تبلیغ می کند.

رسالت ازلی و جاودانه ادبیات و موسیقی «عاشیقی» از نخستین روز پیدایش این هنر بی‌بدیل حداقل 5 هزار سال گذشته، پاسداری از روح و معنویت و زبان، هویت تاریخی و فرهنگی، ترویج و احیای ارزشهای فولکلوریک و اندیشه و خرد ترکان است.   

هنر «عاشیقی» به سبب ویژگیهای کم نظیر خود چه به لحاظ هنری و چه به لحاظ فلسفی و فکری، همچنان زنده و پویا در بین ترکان در مناطق پهناوری از جمله ایران، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان (ایروان)، گرجستان (بورچالی)، دربند (داغستان روسیه)، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، افغانستان، عراق، چین و همچنین در اروپای شرقی مخصوصا مجارستان، بلغارستان، ماکدونییا (زادگاه اسکند مقدونی) و قسمتی از بوسنی هرزگوین و آلبانییا گسترش داشته است.

در خصوص تاریخ هنر «عاشیقی» باید گفت که مجسمه‌های سفالی مربوط به تمدنهای سومر و عیلام از مناطق شهر شوش ایران فعلی و بین النهرین  (مابین فرات و نیل) به دست آمده که حاکی از حداقل قدمت 5 هزار ساله این هنر است.

این نکته را نباید از نظر دور داشت که هنر «عاشیقی» ریشه در باورهای ترکان کهن و آیین «قامها» دارد با این تفاوت که «قام»های کهن تنها سخنوری و نقل کلام را با موسیقی تلفیق نکردند، بلکه علاوه بر آن پیشه‌هایی چون طبابت را هم در کنار سامان دادن به امور معنوی و دنیوی مردم عهده‌دار بودند و تاریخ این فعالیتها هزاران سال قبل از ادیان سماوی بوده است. به استناد آثار به جا مانده تاریخی، آنها نقش یک حکیم را ایفا می‌کردند.

هنر «عاشیقی» در دوره‌های بعد با ویژگیهای خاص خود وارد حماسه سراییها شده و در آنها تقدیس وت وصیف مبارزه علیه ظلم و نابرابری و … مورد توجّه قرار گرفته است.  

اطلاعاتی که از هنر عاشیقی در ایران  در دست داریم، از دوران صفوی  تا روزگاران کنونی است  و امید است با تحقیقات علمی و مداوم محققان، پرده از اسرار هزاران ساله این هنر برداشته شود.

عاشیقها در اصل به دو گروه تقسیم می شوند:

۱– عاشیقهای آفریننده (یارادیجی): این گروه به تمام فنون عاشیقی از جمله داستانسرایی، روایت داستان، نوازندگی، خوانندگی، سرودن اشعار ، رقص، هنر پیشگی ( صحنه گردانی ) و…  واقف بودند. نکته قابل تامل در مورد این دسته از عاشیق­ها این است که از میان این افراد، تنها تعداد معدود و انگشت شماری به مقام دده نائل آمده­اند.  

۲– عاشیقهای ایفاگر: این گروه از عاشیقها تنها مجریان آثار عاشیق­های آفریننده و خلاق هستند و تقریبا می­توان گفت هیچ گونه اثری از خود ارائه نداده­اند.

ادبیات و موسیقی عاشیقلار محصول تجربه تاریخی و فرهنگی قومی است که همواره برای تحقق انسان گرایی، حق طلبی، اصلاح و تعامل فکری انسان، اصرار ورزیده است. ادبیات «عاشیق»ها شامل داستانها، قاراوللیها (لطایف) و اشعار است. داستانهای عاشیقی به سه گونه حماسی (رزمی)، غنایی (بزمی) و اجتماعی (عائله، اخلاق و اجتماعی) تقسیم می‌شوند که در این خصوص بیش از صدها داستان به دست ما رسیده است.

گستره محیطهای عاشیقی از کشورهای ایران، ترکیه، آذربایجان، گرجستان(بورچالی‌لار)، ارمنستان(ایروان خانلیغی)، ازبکستان، افغانستان، عراق، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان تا اویغورستان در چین فعلی کشیده شده و هنوز اطلاعاتی درباره محیطهای عاشیقی بعضی از کشورهایی که در بالا نام بردیم در دست نداریم.

هزاران آهنگ عاشیقی که محصول آهنگسازی هنرمندان عاشیق از صدها سال پیش تاکنون است، به عصر حاضر رسیده و توسط عاشیقهای هر منطقه با آلات موسیقی مخصوص اعم از قوپوز، چؤگور، دوتار، تامبورا، ساز، باغلاما، و … گاه با همراهی سایر آلات موسیقی نواخته می‌شوند.

فعالیت های علمی و تحقیقاتی پرفسور علی پولاد :

پژوهشگر نام آشنای فرهنگ و ادب ایران ، ترکیه و جمهوری آذربایجان درباره هنر عاشیقی:

بنا به نظرایشان هنر عاشیقی مادر تمامی موسیقی‌های رایج در جهان است. گفتنی استتحقیقات انجام گرفته از طرف این محقق، فعلا  در محیطهای عاشیقی کشورهای ذیل مورد بررسی و استفاده قرار می گیرد:

 *ایران شامل: 1- تبریز- قاراداغ 2- ارومیه 3- قاراپاپاق –  سولدوز 4- هشترود – مراغه 5- زنجان 6- خلخال – طارم 7-  شاهسون – زنجان 8- همدان – اراک 9- قم – ساوه 10- ترکان جنوب – قشقایی (استانهای خوزستان – فارس – چهار محال بختیاری) 11- خراسان شمالی-گرگان 12- خراسان جنوبی 

*جمهوری آذربایجان، شامل : 1-  شیروان  2– گؤیچه

* ارمنستان شامل: 1- ایروان 

* گرجستان شامل : 1- بورچالی

* ترکمنستان شامل: 1- مرو( ماری) 2- عشق آباد

*جمهوری خود مختار داغستان شامل: 1- دربند

* ترکیه شامل: 1- قارص – اردهان 2- ارضروم 3- وان – ارجیش – آهلات 4- آغری – قارا کؤسه 5- آرتوین 6-  ارزینجان  7-  گوموشحانه  8 – سیواس  9- چوروم  10- کایسری 11- ملاتیه 12- قیرشهیر 13- قونیه 14- دنیزلی 15- آنکارا  – 16- ماراش – آدی یامان – هاتای  17- غازی آنتپ 18- اورفا – دیار بکر     19- تونجلی – درسین 20 – یوزقات  21- توقات 22- آدانا – چوکور اووا 23- آماسیه 24- گیره سون

که جمعا  46 محیط عاشیقی است و در کشور ازبکستان تحقیقات لازم انجام  شده و در مرحله تهیه و تولید می باشد. لازم به ذکر است کلیه موارد اشاره شده در قالب فایل صوتی به 3 زبان فارسی ترکی و انگلیسی جهت نشر و در اختیار گذاشتن محققان، جوامع و محافل بین المللی ضبط گردیده است.

 در راستای حفظ این میراث کهن بشری، فعالیتهای این محقق  از ده سال پیش با تهیه و تولید آلبومهای تئللی ساز 1 و 2 شروع شده و در چهار سال اخیر به صورت مداوم و بدون وقفه ادامه داشته و  با ایجاد و رهبری تیمهای تخصصی مختلف در این 46 محیط عاشیقی، موفق به انجام کارهای زیر شده است:

• 3 آلبوم صوتی با 30 قطعه موسیقی عاشیقی در حدود 4 ساعت با عنوان «تئللی ساز» در سال 1392 تهیه شده است.
• دانشنامه هنر عاشیقلار که تاکنون 6 جلد آن در 3000 تیراژ چاپ گردیده است.
• تهیه1200 آهنگ عاشیقی بدون تکرار و اجرای بیش از 6600 دقیقه آهنگ که بیش از 90 درصد آنها در استودیو محیطهای 46 گانه عاشیقی کشورهای فوق تهیه شده و در ابتدای هر قطعه قبل از شروع موسیقی، اطلاعاتی در مورد ملودی، اشعار، تاریخ، نوازندگان و آهنگساز، مشخصات فنی و علمی موسیقی به تفصیل و به زبان های ترکی و فارسی توضیح داده شده است. ضمنا کل مجموعه با توجه به محیط های 46 گانه دسته بندی شده و در ابتدای هر محیط اطلاعات عمومی تقریبا کاملی از آن محیط به سه زبان ترکی ، فارسی، و انگلیسی قرار گرفته است. لازم به ذکر می باشد تهیه هر قطعه از این آهنگ های  ۵ الی ۷ دقیقه ای، به طور میانگین بیش از ۷ ساعت و در مجموع 17000 ساعت و بیش از سه و نیم سال زمان برده است.
• حمایت مادی از نت نویسی هاواهای عاشیقی که تاکنون نت نویسی 141 هاوای عاشیقی انجام گرفته و به صورت کتاب با نگارش استاد چنگیز مهدی پور و استاد علی خداداد منتشر شده است. توضیح اینکه نت نویسی برای هاواهای عاشیقی وجود نداشته و این نت نویسی ادامه خواهد داشت.

• تهیه 15 آلبوم صوتی از اشعار عاشیقهای دده و استاد شامل: 1- شاه اسماعیل 2- قربانی 3- عباس توفارقانلی  4- مرندلی آللاهی 5- غریب 6-کوراوغلو 7- خسته قاسم 8- مختومقلی فراغی 9- دوللو مصطفی 10 – مأذون قشقایی 11- تیلیم خان –   12– آلی(استاد عاشیق علسگر) 13- علسگر 14- حسین جوان 15- اولیا قلی یگانه  که شامل 180 قطعه موسیقی عاشیقی فاخر که از 500 سال گذشته تا این اواخر زندگی نموده‌اند و آلبوم خاصی برای آثار آنها وجود نداشته و برای ماندگاری هر چه بیشتر آنان در تاریخ این آلبومها تهیه شده‌اند.

• تهیه و تولید مجموعه تصویری و ویدیو کلیپ از قطعات موسیقی فاخر عاشیقی در 19 محیط مختلف عاشیقی از جمله: تبریز- اردبیل – میانه – کلیبر – کندوان – میاندوآب – زنجان -قزوین – همدان – اراک – تلخاب – اصفهان – بروجن – شیراز- سیرجان – درگز- گنبد کاووس در تابستان سال 1400

• تهیه بنر و پوستر «مجسمه‌های باستانی عاشیقلار» در 5 زبان و در 5 سایز مختلف و اشاعه آن در کشورهایی که عاشیقلار در آنجا فعالیت دارند.
• طراحی و دوخت لباس یکدست عاشیقلار بیش از 1000 دست لباس (که تاکنون در دو برنامه عاشیقی این لباسها در بین عاشیقلار توزیع شده است).
• برنامه ریزی برای طراحی دو نوع لباس عاشیقی برای عاشیقهای استاد و ایفاگر که توسط طراحان لباس تهیه شده است.
• ساخت مجسمه‌های عاشیقی تکنواز به تعداد 80 قطعه

10-ساخت مجسمه‌های عاشیقی دئییشمه دو نفری به تعداد 140 قطعه

• ساخت سردیس دسته جمعی عاشیقهای دده از دوران صفوی تاکنون
• ساخت 8 عدد ساز قوپوز جهت هدیه آن به محیطهای عاشیقی مختلف در ایران که قوپوز در آن مناطق در حال فراموشی بود.
• ساخت روزتِ نشانِ عاشیقلار در 3500 قطعه
• دایره المعارف بزرگ هنر عاشیقی در حجم 2500صفحه، شامل 5 کتاب 500 صفحه ، به همراه بیوگرافی 1500 نفر از عاشیق ها با همکاری محققان این هنر در کشورهای مختلف که تا اواخر سال 1403 آماده و چاپ خواهد شد و تحقیقها و فعالیتهای فوق، علاوه بر محیطهای عاشیقی مذکور در کشورهای ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و سایر کشورهای حوزه هنر عاشیقی ادامه خواهد داشت.

آرزوی قلبی استاد علی پولاد :

استاد علی پولاد به پاس قدردانی از وفاداری عاشیقها به جامعه فعالیتهای مذکور را با تمام توان به ثمر رسانده و آرزو دارد این ساز و موسیقی اصیل با ظرفیتهای غیرقابل باور خود در حوزه موسیقی کشور عزیزمان و جوامع بین‏المللی عرضه گردد و باعث راهیابی و حضور هنرمندان هنر عاشیقی و همچنین ساز و موسیقی عاشیقی در بین ارکسترهای ملل مختلف با حضور برجسته آنان شود.

امروزه به لطف تکنولوژی مدرن و پیشرفت صنعت مدیا، اصوات باکیفیت بسیار بالا و با تکنیک های جدید عرضه میگردد و نسل جوان که در مقام انتخاب قرار دارد، به واسطه وسواس حاصل از این مدرنیته،موسیقی نفیس و فاخر را بر می گزیند و سعی بر اشاعه آن می نماید. از این رو، بر ما است تا با اندیشه ای نو و متجددانه، میراث موسیقی کهن خود را که همانا گنجینه باقی مانده از اوزانها و عاشیق ها است را به جوانان این مرز و بوم به ارمغان آورده و با بهره‌مندی از پتانسیل علمی و هنری خود با توجه به ذائقه مخاطبان امروزی با تنظیم و آرانژیمان فاخر هنری آهنگ‌های ریتمیک و مردم پسند عاشیقی که امروزه با نام «خلق ماهنیلاری» در بین مردم شناخته می‌شود موجب جلب نظر عموم مردم گردند و با این کار هم از نظر هنری  باعث افزایش مخاطبان خود شده و هم از نظر مالی نفس تازه‌ای به کار هنری خود ببخشند. چنانکه با تلاش ایشان آثار بتهوون و موتزارت توسط نوازندگان جوان موسیقی عاشیقی در تبریز اجرا گردیده و مورد استقبال اهالی فرهنگ، هنر و موسیقی واقع شده است.

در پایان لازم  درد و دل و آرزوی قلبی استاد علی پولاد و تقاضای عاشیق های ایران با وزیران محترم علوم و فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ به عنوان نمایندگان فرهیخته دولت مستقر و مکتبی داشته باشیم. چنانکه هر دو عزیز استحضار دارند در سال‌های اخیر نگاهی نو به هنر عاشیقی انجام شده و تلفیق آن با برخی از سازهای ایرانی و غیرایرانی، بار دیگر هنر اصیل و سنتی عاشیقی را در کانون توجه مردم و به ویژه جوانان این مرز و بوم الهی قرار داده و بر رونق آن افزوده است. در این میان آنچه اهمیت دارد این است که ادبیات عاشیقی سرشار از مفاهیم عرفانی، عشق، حماسه، طرز زندگی و معیشت مردم در گذشته و حال است. به عبارتی دیگر غنای ادبیات عاشیقی قابل مقایسه با دیگر سبک های موسیقی نبوده و همواره به عنوان ادبیاتی فاخر عرضه شده است. از منظر اخلاقی نیز درموسیقی عاشیقی شاهد تبلور و تجلی آموزه‌های دینی، اجتماعی مبتنی بر اخلاق اسلامی و سلوک ایرانی هستیم و امروز نیز این موضوع در موسیقی عاشیقی در جریان است. از سویی مطابق اسناد به دست آمده در دوره اوزان موسیقی عاشیقی، دده‌قورقود؛ به عنوان یکی از خادمان و بانیان موسیقی اصیل آذربایجانی، به حضور پیامبر (ص) رسیده و اسلام آورده و به عنوان یکی از اولین مسلمانان، به تبلیغ دین مبین و شریعت مقدس نبوی علیه السلام پرداخته است. لازم است ذهن وزرای محترم علوم و فرهنگ و ارشاد اسلامی را به این امر متبادر سازم که با وجود این اهمیت و سابقه، متأسفانه به نظر می‌رسد موسیقی عاشیقی با این قدمت و عظمت و خلق آثار بی بدیل هنری در عرصه‌های مختلف ملی و بین‌المللی، هنوز نتوانسته است مسئولین امر فرهنگی در کشور را برای حمایت جدی از این هنر مجاب کند. این در حالی است که حفظ و اشاعه هنر عاشیقی به عنوان داشته‌ای فرهنگی در برابر تهاجم فرهنگی غرب ضرورتی انکارناپذیر است. اینک با در نظر گرفتن جمیع جهات فوق و با توجه به اینکه ، خانه عاشیق های ایران، انجمن عاشق های استان آذربایجان شرقی و استان همدان در امر تهیه این مجموعه فاخر با استاد علی پولاد همکاری و همیاری نموده اند، لکن نظر به اهمیت موضوع و به منظور لزوم پیوند هنر اصیل عاشیقی با جهان علم و دانش، تاسیس دانشکده هنر عاشیقی با رشته ها و گرایش های : 1 – ادبیات عاشیقی شامل : اشعار داستان ها و …2- آواز عاشیقی  3- نوازندگی ساز عاشقی 4- نوازندگی قوپوز 5- نوازندگی بالابان 6- نوازندگی ریتم و قاوال 7- نوازندگی سورنا( زورنا) 8 – نوازندگی دهل، را امری لازم و ضروری می دانیم و در این خصوص دست یاری به سمت هر دو عزیز؛ یعنی وزاری محترم علوم، تحقیقات و فناوری و وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی دراز می کنیم تا از پرتو همکاری و همیاری و انعقاد تفاهم‏نامه ای مشترک، زمینه راه اندازی دانشکده عاشیقی را فراهم آورند؛ به ویژه اینکه با تقدیم مواد علمی مندرج در این کتاب از جمله وجود 1200 آهنگ عاشیقی بدون تکرار و اجرای بیش از 6600 دقیقه آهنگ موجود در این لوح فشرده، می توان ادعا نمود که بخشی از مواد درسی لازم برای تدریس در این دانشکده، تقریبا مهیا شده و در متون علمی آینده نیز تدوام خواهد یافت. و بیش از 33 پایان نامه از مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در این رشته تحصیلی موجود است که فارق التحصیل های آن در داخل کشور در صورت نیاز، کمک بزرگی برای تشکیل هییت علمی در این دانشکده خواهند بود .